“Peđolino“ zabavljao najmlađe
25 oktobra, 2018
U nedelju 28. oktobra otvorena izložba o naseljavanju podunavskih Švaba
29 oktobra, 2018
Naselje na obalama bačkih kanala u prošlosti pohodile mnoge kraljevske svite. Potraga za blagom, ili buna protiv tuđina, obezglavili statuu Panonije.
NI manjeg mesta, ni bogatije istorije: Mali Stapar, seoce sa desetak kuća u jednoj jedinoj ulici, udaljeno pet kilometara od Sivca, bolji poznavaoci prošlosti zovu carskim naseljem, jer su ovde boravila dva austrijska cara – Franc Prvi i Franc Josip, kao i francuska carica Marija Ludovika Lujza, žena Napoleona Bonaparte. Od epiteta “carski”, danas je ostao samo obezglavljeni spomenik zvani “Carica”, koji starosedeoci povezuju sa Marijom Terezijom. Izletnici i turisti posećuju Mali Stapar zbog lepote bačkih kanala, Velikog i Malog, na čijim se obalama ušuškao, kao i zbog prevodnice i starog mlina na VBK.
Prevodnica je jedina od četiri na Velikom bačkom kanalu koja je ostala u funkciji, a mlin je jedini od pet duž Kanala zadržao autentični izgled iz 1848. godine, kad je sagrađen. Upravo oko ovih građevina, koje su pratile postanak VBK, nikao je Mali Stapar, naseljen do Drugog svetskog rata podunavskim Švabama.
– Pored prevodnice i vodenice izgrađeni su žitni magacini i magacin za so. Radnici su dolazili sa prostora Carevine i mahom su bili zanatlije – kovači, tesari, stolari i mlinari. Među žiteljima Malog Stapara nije bilo Sivčana, iako je on administrativno pripadao Novom Sivcu. Povećanjem broja stanovnika, gradile su se nove kuće, naselje je dobilo i dva dućana, koja su služila i kao bircuzi, sagrađena je i škola, a jedina ulica je dobila cigleni trotoar – navodi hroničar Sivca i Malog Stapara Zoran O. Peruničić.
Zoran O. Peruničić pokazuje Mali Stapar u daljini
Pet godina posle puštanja VBK u rad, “čudo koje propušta godišnje 700 lađa”, kao i prevodnicu i vodenicu na Malom Staparu, 1807. godine posetio je Franc Prvi, sa ćerkom, tada petnaestogodišnjom Marijom Ludovikom Lujzom. Vodenica je izgorela početkom 19. veka, pa je 1848. podignut novi mlin, čije je turbine pokretao vodopad koji stvara prevodnica, regulišući nivo vode u kanalu. Mlin je imao i pogon za glaziranje pirinča koji se uzgajao na Kosančiću kod Vrbasa. U to vreme se od pirinča pravio kozmetički puder, koji su zbog izuzetnog kvaliteta koristile bečke dame.
Zapis crkvenog tutora o poseti cara
– Pirinčana je kasnije srušena, a mlin je 1883. modernizovan ugradnjom Džonvelove turbine, koja je povećala kapacitet meljave. Višak električne energije korišćen je za osvetljavanje Malog Stapara, mnogo pre Sivca i ostalih okolnih naselja. Brašno koje se dobijalo bilo je nadaleko čuveno. Žito su na mlevenje donosili seljaci iz Sivca, Crvenke, Stapara, Veprovca (današnjeg Kruščića), Krnjaje (Kljajićeva) i sa mnogobrojnih okolnih salaša. Jednom mesečno mlelo se samo za veleposed grofa Semze – napominje Peruničić.
Jedina prevodnica koja još radi
Odlaskom Nemaca posle Drugog svetskog rata, mlinske turbine su mirovale do 1949. godine, kad je novoosnovano Vodoprivredno preduzeće DTD izdalo mlin u zakup Jovi Bubalu, mlinaru iz Bačkog Brestovca. On je posle nekoliko godina prepustio mlin Lazaru Ačanskom iz Sivca, koji je pravio šest vrsta brašna do 1976. godine, kad su turbine osuđene na tišinu.
Mlin i zgrada Tehničke direkcije pre renoviranja
Od Velikog bačkog kanala, koji se zvao Francov, a kasnije Kanal kralja Petra, 1872. godine započeta je izgradnja Malog bačkog kanala, nazvanog Franc Josipov, a docnije Kanal kralja Aleksandra. Početku gradnje je prisustvovao car Franc Josip.
“Car je bio na Đurđevdan na Malom Staparu di se počo kanal novi kopati. Tu je bila misa služena i tu je car uzo ašov od srebra i tovario zemlju u kolica od srebra i tu u donjom kamenu jama izrezana… i tu je meto car dukata u tu jamu”, zapisao je tutor sivačke pravoslavne crkve Gavra Pavkov.
Mlin za ponos – i nekad i sad
Na kamenu temeljcu podignut je spomenik Regina Pannonia – „Kraljica Panonija”, koji je narod nazvao “Carica”. Tragom zapisa crkvenog tutora, ispredena je legenda o srebru i zlatu ispod postolja spomenika. Navodno su nepoznati počinioci uoči Prvog svetskog rata, u nameri da se dočepaju zakopanog blaga, vezali konopce za postolje i figuru, ali su jedino uspeli da odvale glavu ženske statue. Istinitijom se smatra priča da su Srbi koji su živeli na Malom Staparu, 1915. godine, u znak protesta protiv austrougarske vlasti, otkinuli glavu “Carice” i bacili je u kanal. Austrougarska vlast je pronalazaču obećavala veliku nagradu, pa su sa svih strana na Mali bački kanal dolazili ronioci, ali glava do danas nije pronađena.
Ni blago, ni glava carice nisu pronađeni
U 100 NAJPERSPEKTIVNIJIH
MEĐUNARODNA konferencija o kanalima uvrstila je Mali Stapar u 100 najperspektivnijih destinacija u Srbiji. Njegova fotografija ukrasila je naslovnu stranu prospekta kojim se u svetu propagira kanalski turizam.
Turbine ćute, prošlost govori
CEO ZASELAK SPOMENIK
POKRAJINSKI zavod za zaštitu spomenika kulture proglasio je ceo Mali Stapar za kulturno-istorijski spomenik. Opština Kula i MZ Sivac žele da od ovog zaseoka naprave centar nautičkog, seoskog, lovnog i ribolovnog turizma.
OD STAROG MLINA MUZEJ
JAVNO vodoprivredno preduzeće “Vode Vojvodine” uložilo je 22 miliona dinara u rekonstrukciju starog mlina i zgrade Tehničke direkcije na prevodnici kod Malog Stapara.
– Ovaj dragulj vodoprivredne baštine ne samo da je spasen od propadanja, nego su otvorene i nove perspektive za njegovo očuvanje. Namera je da se mlin preuredi u muzej. Rekonstruisan je i turbinski pogon na prevodnici, što je omogućilo proizvodnju jednosmerne struje – istakao je Stevan Ilinčić, pomoćnik direktora za hidrosistem DTD u “Vodama Vojvodine”.
