Koracima austrougarskog plemstva: Mali Stapar – istorijski dragulj Vojvodine

Šarmu vojvođanske ravnice koji se ogleda u nepreglednim žitnim poljima, zvuku tamburice, bogatoj gastronomskoj ponudi salaša i kvalitetnim vinima ovdašnjih vinogorja, svakako doprinosi, možda čak i ponajviše, bogata istorija ovog dela Srbije koja nikoga ne ostavlja ravnodušnim. Ponekad je protkana i dozom misterije. Na severozapadu Vojvodine nalazi se opština Kula, a u njoj naselje uvršteno u listu najperspektivnijih destinacija Srbije. Ovo ne treba da čudi, imajući u vodu šta sve Mali Stapar može da ponudi. Može se, bez sumnje reći da je to istinski dragulj Vojvodine.

Zaseok koji čini tek jedna jedina ulica, na petom kilometru zapadno od Sivca, na razmeđi Velikog i Malog Bačkog kanala, predstavlja jedno od najlepših mesta u Vojvodini koje sasvim verodostojno oslikava njenu aristokratsku istoriju. Prirodne lepote ovog kraja predstavljaju oazu mira i spokoja, a objekti koji su zadržali svoj autentični izgled čine kulturno – istorijsku celinu te Mali Stapar uistinu jeste neprocenjivo turističko blago. Osim što je i samô skriveni biser, ovo mesto krije i jednu misteriju neodgonetnutu više od jednog veka.

Sve je počelo izgradnjom prevodnice davne 1793. godine…
Nastanak naselja Mali Stapar je neraskidivo povezan sa postankom i razvojem Francovog kanala, zapravo, današnjeg Velikog bačkog kanala, dugačkog 118 kilometara.

Ovaj kanal, koji spaja dve najznačajnije reke u Vojvodini, Dunav kod Bezdana sa Tisom kod Bečeja, predstavljao je onovremeno neverovatno graditeljsko dostignuće i najveći vodoprivredni sistem u Jugoistočnoj Evropi. Smatra se pretečom hidrosistema Dunav – Tisa – Dunav.

Iskopavanje kanala započeto je krajem 18. veka, tačnije davne 1793. godine, u maju mesecu. Braća Kiš, Jožef i Gabor, su projekanti ovog toliko značajnog graditeljskog pothvata.

Od četiri prevodnice koliko ih je izgrađeno na ovom čuvenom kanalu, samo je ona u Malom Staparu još u funkciji. Sve četiri su imale itekako značajne uloge u vodenom saobraćaju: predstavljale su mesta gde se carinila roba, a na njima se obavljalo i naplaćivanje taksi i drugih nameta za prolaz brodova.

Sve do kraja pretprošlog veka, dvokrilne kapije prevodnice u Malom Staparu bile su od hrastovine. Kasnije su zamenjene onim od gvožđa, a dno je i betonirano.

Prevodnica u Malom Staparu,na kanalu Bezdan – Vrbas, najstarija je u Vojvodini. Pravljena je tako da propušta lađe koje su mogle da nose do čak 500 tona tereta.

Čuveni malostaparski mlin poznat i na bečkom dvoru
Dve godine nakon izgradnje prevodnice, odnosno 1795. sagrađen je i čuveni mlin, nakon odluke Beča da na prevodnicama mogu da se grade objekti koji će služiti mlevenju žita i proizvodnji brašna. Mlin u Malom Staparu je jedini na mirnim vodama u ovom delu Evrope, a njegova neprocenjiva vrednost se ogleda i u tome što je zadržao svoj originalan, prvobitni izgled.

Ovaj je mlin i jedini sačuvan od pet izgrađenih na Velikom bačkom kanalu. Nakon što je početkom 1800–tih godina izgorela vodenica, podignut je nov 1848. godine i od tada do današnjeg dana ostao je nepromenjen i sasvim autentičan. Mlinu su za pogon služile turbine koje je pokretao vodopad, a koji je stvarala prevodnica. Ovaj petospratni objekt je imao i pogon za glaziranje pirinča koji je dolazio sa obližnjih salaša Kosančića, nadomak Vrbasa.

Zanimljiv je podatak da se od ove žitarice nekada pravio kozmetički puder. Pirinač koji je izlazio iz ovog pogona bio je toliko dobrog kvaliteta da je kao kozmetičko sredstvo upotrebljavan i na bečkom dvoru.

Tokom 20. veka mlin je imao dva prekida u radu; prvi, nakon Drugog svetskog rata kada su Nemci napustili taj prostor pa sve do 1949. godine. Drugi prekid je, nažalost, bio i konačni. Mlin je ugasio svoje turbine pre 45 godina – radio je do 1976. godine. U njemu se do tada proizvodilo šest vrsta brašna čiji je kvalitet bio dobro poznat svim domaćicama iz okolnih mesta koje su tu mlele svoje žito. Poslednji zakupac mlina bio je Lazar Ačanski iz Sivca.

Brača Kiš, tvorci plana sadašnjeg Velikog bačkog kanala, nadgledali su njegovu gradnju iz zgrade tehničke direkcije. Izgrađena je na prevodnici u Malom Staparu. Ova zgrada je i dan danas sačuvana.

Navedeni objekti, koji i dan danas krase ovo naselje udaljeno 80 kilometara od Novog Sada, doveli su tada do njegovog razvoja i napretka, pošto se broj stanovnika, mahom zanatlija, povećavao, a zahvaljujući pristaništu koje je primalo sve više brodova, zaživela je i privreda.

Misterija nestale glave
Krajem aprila, 1872. počelo se sa kopanjem Malog bačkog kanala, a na Đurđevdan je radove posetio čak i austrijski car, Franc Jozef. On je uzeo ašov od srebra i ubacivao zemlju u kolica od istog plemenitog metala. U jamu je stavio dukat i ispisan papir, postaviši simbolično temelj. Njegov general, Ištvan Tir, zbog toga je izdao naredbu da se na tom mestu postavi spomenik.

Spomenik je dakako postavljen i nazvan Regina Pannonia, odnosno, Kraljica Panonija, a lokalno stanovništvo ga jednostavno zove Carica. Visina spomenika je premašivala sedam metara, a bio je u neoklasicističkom stilu. Predstavljao je žensku statuu sa šlemom na glavi, kojoj je u desnoj ruci mač, a šaka leve ruke položena na štit.

Ovaj spomenik koji je oda Panoniji – boginji plodosti i dalje se može videti u Malom Staparu, ali bez glave! Iza ovoga se krije priča, obavijena velom misterije.

Naime, 1915. godine meštani ovog naselja su Regina Pannoniu vezali konopcima pokušavajući da sruše spomenik u znak protesta prema austrougarskoj vlasti. Međutim uspeli su da odlome samo glavu statue, koja je nestala u kanalu bez traga. Austrougarski zvaničnici su pronalazaču glave nudili ogromnu nagradu što je privuklo ronioce iz svih krajeva Austrougarske monarhije. Međutim, ona ni danas, više od jednog veka kasnije, nije pronađena.

Mali Stapar – miljenik plemstva
Još jedan austrijski car je posetio Mali Stapar – to je bio Franc I, koji je 1807. godine došao u obilazak prevodnice i celog Velikog bačkog kanala. Na tlo ovog skrivenog bisera vojvođanske istorije kročila je i tada šesnaestogodišnja Marija Ludovika Lujza, koja je ubrzo postala žena najpoznatijeg francuskog vojskovođe – Napoleona Bonaparte!

Sva ova bogata istorija se mahom održala, pa navedene znamenitosti i danas krase Mali Stapar, svaka pričajući svoju priču koju posetioci mogu da iskuse.

Mali Stapar je prepoznat kao jedna od najvažnijih potencijalnih turističkih destinacija u opštini Kula. Ne čudi ni podatak da je Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture proglasio upravo Mali Stapar za kulturno-istorijski spomenik. Naselje je doživelo popularnost i van naših granica. Naime, fotografija ovog bačkog mesta ukrasila je naslovnu stranu prospekta kojim se promoviše kanalski turizam na svetskom nivou.

Autor: DaiBau trendovi magazin